Hergebruik als strategie voor een ecologische en solidaire architectuur: kan dat?
De hoge vastgoedprijzen in Brussel, de verouderde gebouwen, de hoge prijzen in de bouw, de inflatie van de grondstofprijzen: het wordt voor veel mensen niet alleen moeilijk om een woning te kopen maar ook om die te renoveren en in overeenstemming te brengen met de normen.
Naast de ecologische aanpak die een antwoord biedt op de schaarste van de grondstoffen en de afvalvermindering, zou hergebruik ook een solidariteitsstrategie kunnen worden om de bouwkosten te drukken en het zo toegankelijk te maken voor iedereen. De voorwaarde is wel dat we een nieuwe koers gaan varen, dat we efficiënte hefbomen hebben en de dingen anders aanpakken.
Een concreet geval
Dit is wat we hebben meegemaakt in Zwarte Vijvers voor de renovatie van een eengezinswoning tot een bijzondere groepswoning: een gemeenschappelijke mede-eigendom (een ongekend statuut, maar dat is nog een andere kwestie!).
Wij, dat zijn: lemnisca architecture, de eigenaars en CCAutrement.
Van bij het begin hadden we duidelijke ontwerp- en werkrichtlijnen vastgelegd:
- Het bestaande zo veel mogelijk behouden, de materialen van het gebouw opwaarderen, de herstellingen benutten als een esthetisch element in de geest van het Japanse kintsugi: de schoonheid van onvolmaakte dingen.
- In onze interventies niet streven naar het spectaculaire of architecturale hoogstandjes: voorrang geven aan zuinige gebaren en eenvoud door kleine ingenieuze ingrepen te doen die de ruimtelijke kwaliteit maximaliseren.
- De gedemonteerde onderdelen zo veel mogelijk hergebruiken (ofwel als dusdanig, ofwel door ze te bewerken): deuren, constructiehout, delen van vloeren, tegels, schoorsteenmantel, bakstenen, zand, lavabo, toilet, radiatoren, blauwsteen, tegeltjes, … die ter plaatse worden geïnventariseerd en opgeslagen.
- Via tweedehandssites tussen ‘particulieren’ bijkomend materiaal of uitrusting recupereren.
- Herbruikbaar meubilair integreren of aanpassen in plaats van op maat gemaakt meubilair te ontwerpen.
- Kiezen voor gerecycleerde isolatie, bij voorkeur natuurlijke materialen.
- De eigenaars op de werf betrekken bij het onderdeel hergebruik: demonteren, materialen vinden, transport, schoonmaak, schuren, herstelling … en nauw samenwerken, in vertrouwen, door het delen van kennis, ideeën, vaardigheden, middelen.
Heilzame driehoek
De beschikbaarheid van de eigenaars op de werf, de bereidheid van de aannemer om te experimenteren met andere praktijken en zijn menselijke waarden, alsook de inzet en de zeer goede coördinatie van de architect waren de drie steunpijlers van dit project. Die driehoekstructuur heeft er niet alleen voor gezorgd dat de ecologische en solidaire doelstellingen konden worden bereikt in het kader van hergebruik, het was ook een rijke en leuke ervaring.
De noodzaak om hefbomen te ontwikkelen
Niet alle bouwheren kunnen echter hun tijd en energie in het project steken. Het is dus moeilijk om dit soort praktijken algemeen door te voeren.
Dat betekent echter niet dat het project minder relevant is. Door de belemmeringen van hergebruik aan te tonen, benadrukt het namelijk de noodzaak om over hefbomen te beschikken.
Ondanks de initiatieven die stilaan op gang komen, zijn er in Brussel immers nog steeds onvoldoende hefbomen. De kosten van een zorgvuldige demontage en het hergebruik van bepaalde materialen kunnen niet concurreren met die van sloop en ‘low-level’ nieuwbouw. Hergebruik is tijdrovend en hoewel de kosten op een behoorlijke manier worden opgenomen in de menselijke arbeid, zijn het nog steeds kosten die doorwegen. Er is ook een gebrek aan vaardigheden, waardoor er een zekere terughoudendheid ontstaat en de arbeidskrachten nog duurder worden. De opleiding voor hergebruik en de algemene invoering van premies is een relevante tijdelijke oplossing in afwachting van de algemene invoering van nieuwe bouwsystemen die tegelijk omkeerbaar en toegankelijk zijn om hergebruik in de toekomst te vergemakkelijken. De terbeschikkingstelling van tweedehandsgrondstoffen via platforms en depots in Brussel is zo goed als onbestaande. Dan blijft er nog de kwestie van de normen die nog moeten worden afgestemd op hergebruik. Om al die belemmeringen weg te werken, moeten aannemers, architecten en de overheid samen een rol vervullen en de kans grijpen.
In een notendop
Hergebruik is onvermijdelijk, het mag dan ook geen experimentele nichesector blijven. Dergelijke hefbomen zijn echt dringend en noodzakelijk om hergebruik aantrekkelijk te maken en het zijn volledige maatschappelijke waarde te geven.
Ondanks de obstakels durven we te geloven in hergebruik als strategie voor een ecologische en solidaire architectuur: een strategie van duurzaamheid en zorg.
Artikel geschreven door Virginie Schoëff voor Iemnisca architecture et recherches